Το ποίημα της Δευτέρας: "Επιστροφή" του Κώστα Στεφανόπουλου

 

Επιστροφή

Ίσκιος μοναχικού πανιού

σε ήρεμα νερά νησιού

και γέλια του μικρού παιδιού

που στη μνήμη παραμένουν,

πριν της ζωής το σούρουπο,

σαν σκιές σ' έναν καθρέφτη.

Θ' ανταμώσουμε στην όχτη

του μακρινού μας ουρανού.

Κώστας Στεφανόπουλος

Από τη συλλογή του Αειναύτες της ψυχής και του ανέμου

"Ανθρώπινο δικαίωμα" του Χαρίλαου Νικολαΐδη

Εντάξει, θα είμαι ειλικρινής. Όταν άνοιξα το βιβλίο, μου έπεσε το σαγόνι. Στίχος και λέξη (ή δύο, το πολύ τρεις λέξεις στον στίχο) σε ένα ολόκληρο βιβλίο είναι κάτι που δεν έχω ξαναδεί. Οφείλω να αναγνωρίσω ότι δημιουργεί μια αποτελεσματική πρώτη εντύπωση, την οποία κατόπιν έρχεται να στηρίξει - και με το παραπάνω - το περιεχόμενο των ποιημάτων.

Τα ποιήματα λοιπόν είναι γεμάτα από υπαρξιακές προεκτάσεις που ενίοτε απηχούν αρχαίες κοσμοθεωρίες, όπως το αυγό του κόσμου στο ποίημα "καταγωγή". Μια από τις μεγάλες δυνάμεις του Νικολαΐδη άλλωστε είναι ότι μπορεί και μεταμορφώνει το ατομικό σε υπόθεση όχι απλά συλλογική, αλλά κοσμική:

Από
παιδί

ήμουν
το σύμπαν

που έμενε
μόνο του

στο
διάλειμμα.

(απόσπασμα από το ποίημα "ταυτότητα").

Σε αυτό βοηθούν και οι ανατροπές, ένας αγαπημένος τρόπος του ποιητή, όπως έχουμε δει και στις προηγούμενες δύο συλλογές του. Στο ποίημα "ενημέρωση" δύο νέοι άνθρωποι πεθαίνουν σε ένα τροχαίο επειδή "παραβίασαν/ το όριο ταχύτητας/ βγήκαν/ απ' τις ράγες". Αντί όμως ο θάνατός τους να προκαλέσει θρήνο, προκαλεί καχυποψία, αφού: 

Θεωρούνται

πλέον

εξαιρετικά

επικίνδυνοι.

Αυτή η αναπάντεχη κατάληξη του ποιήματος δεν ξαφνιάζει απλώς: δίνει μια εικόνα του κόσμου μας, μια εικόνα της ανηλεότητας και της απανθρωπιάς που τον χαρακτηρίζει. Το θέμα του ποιήματος λοιπόν (ο θάνατος δύο νέων ανθρώπων) γίνεται τελικά ένα κάτοπτρο μέσα στο οποίο καθρεφτίζεται ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε.

Η εικόνα αυτή εντείνεται στο αμέσως επόμενο ποίημα που έχει τίτλο "πατρίδα" και στο οποίο βλέπουμε τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη να ανταλλάσσουν ένα τρυφερό φιλί αφού έχουν βυθίσει όλα τα καράβια που προσπάθησαν να τις διασχίσουν. Πέρα από το οξύμωρο που περιέχει, το ποίημα είναι αυτο-επεξηγηματικό, αφού ο Χαρίλαος είναι από τα Ελληνόπουλα που έφυγαν στο εξωτερικό κι εκεί πια ζει: το να παρουσιάζει την πατρίδα του σαν τα δύο μυθικά τέρατα που συνθλίβουν οτιδήποτε προσπαθεί να προχωρήσει, αντηχεί την απογοήτευσή του για τον τρόπο που γίνονται τα πράγματα εδώ.

Παρ' όλα αυτά, η πατρίδα δεν ξεριζώνεται. Έτσι, στο ποίημα "υποχρέωση σεβασμού των δικαιωμάτων", ο ίδιος ταυτίζεται μαζί της:

Κοίτα 

εμένα

όχι 

τον 

χάρτη.

Αν με 

περιδιαβείς

θα 

βρεις

τα ίδια

σύνορα.

Και όταν απλώνει τα χέρια στο ποίημα "προσωπική ελευθερία και ασφάλεια":

Μεγαλώνει

ο

κύκλος

που με

περιέχει.

Το σχήμα μας φαίνεται να αλλάζει τον κόσμο μας. Τα απλωμένα χέρια (άραγε απλώνονται για να αγκαλιάσουν; επειδή αγαλλιάζουν;) μεγαλώνουν το περίγραμμά μας άρα και τον κόσμο γύρω μας. Απλώνουμε τα χέρια όταν νιώθουμε ασφάλεια και εμπιστοσύνη. Όταν νιώθουμε ότι αγαπάμε και μας αγαπούν. Τότε νιώθουμε ήρεμοι και ελεύθεροι να εκφραστούμε:

ελευθερία έκφρασης

Κρεμάω

το

κουβάρι

για

στολίδι

στην 

εξώπορτα.

Βγαίνω

αρχίζω

να 

ξετυλίγομαι.

Το μέσα γίνεται επέκταση του έξω και μαζί αποτελούν ένα αξεδιάλυτο σύνολο. Δεν είναι αλήθεια; Δεν θα υπερέβαλλα, πιστεύω, αν έλεγα ότι το "Ανθρώπινο δικαίωμα" του Νικολαΐδη κάνει καλό στην ψυχή. Διαβάστε το!

Χριστίνα Λιναρδάκη

"Αύριο θα μας λένε αλλιώς" του Πατρίτσιο Προν

Γιατί δυο άνθρωποι που αγαπιούνται χωρίζουν μετά από πέντε χρόνια συμβίωσης και μάλιστα κλαίγοντας ο ένας στην αγκαλιά του άλλου; Και πώς η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της σύγχρονης εποχής επηρεάζει τον έρωτα; Το μυθιστόρημά του Πατρίσιο Προν Αύριο θα μας λένε αλλιώς έχει σαν θέμα ένα ερωτευμένο ζευγάρι και τον παράδοξο χωρισμό του που συμβαίνει για αδιευκρίνιστους λόγους. Με αφετηρία τη στιγμή του χωρισμού, ο συγγραφέας καταγράφει τις διαφορετικές ζωές δυο ανθρώπων που τους συνδέει ακόμα η αγάπη και οι κοινές αναμνήσεις, και μας συστήνει τον έναν μέσα από τα μάτια του άλλου. Η αφήγηση κινείται σε παρόντα χρόνο, κάνοντας παράλληλα συνεχείς αναδρομές στο παρελθόν της σχέσης που δίνουν βάθος και ποιητικότητα στο κείμενο.

Εκείνος και Εκείνη ζουν και εργάζονται στη Μαδρίτη και ηλικιακά πλησιάζουν τα σαράντα. Εκείνος είναι συγγραφέας δοκιμίων και περνάει τις περισσότερες ώρες του διαβάζοντας και γράφοντας στο καταφύγιό τους· ένα διαμέρισμα που από τα παράθυρά του μπορεί κανείς να βλέπει τους πολυσύχναστους δρόμους της πόλης και τον ήλιο να αντανακλάται στις ταράτσες των σπιτιών, αλλά και τα ελικόπτερα της αστυνομίας που περιπολούν τον ουρανό της, από τότε που συνέβη μια τρομοκρατική επίθεση. Εκείνη είναι αρχιτέκτονας, εργάζεται σε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο και ταξιδεύει συχνά σε άλλες πόλεις και άλλες χώρες, φωτογραφίζοντας κτίρια που παρουσιάζουν αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Ανήκουν στους τυχερούς ανθρώπους της γενιάς τους που οι δουλειές τους τούς διασφαλίζουν απέναντι στις ασυνέχειες της επαγγελματικής ζωής στη Μαδρίτη και τους παρέχουν τη δυνατότητα να βρουν ένα διαμέρισμα όπου θα μπορούσαν να δουν τους εαυτούς τους να μένουν εκεί για πάντα...

Όταν την είχε πρωτογνωρίσει, Εκείνος είχε θαυμάσει την πρωτοτυπία των αρχιτεκτονικών σχεδίων της. Ωστόσο εκείνα τα σχέδια δεν έμελλε ποτέ να υλοποιηθούν όπως τα είχε σχεδιάσει Εκείνη, όπως και τα σχέδια που θα έκανε αργότερα, μέσα στα επόμενα χρόνια. Οι εργοδότες της, άνδρες μεγαλύτεροι στην ηλικία και καταξιωμένοι αρχιτέκτονες θα τα άλλαζαν πάντα, έτσι ώστε να αποκτούν τη δική τους σφραγίδα, εξαφανίζοντας την πρωτοτυπία της δουλειάς της. Πώς ζούσε Εκείνη με αυτό; Είχε αναρωτηθεί συχνά Εκείνος, χωρίς να το έχει συζητήσει αρκετά μαζί της. Από την άλλη πλευρά, Εκείνος είχε αρχίσει να καταξιώνεται ως συγγραφέας στο χώρο του. Ο Προν αφήνει εδώ αιχμές για την εκμετάλλευση των νέων και ειδικότερα των γυναικών στον εργασιακό χώρο.

Όταν είχαν πρωτογνωριστεί, οι συζητήσεις τους ήταν ζωηρές και ενδιαφέρουσες, θυμόταν Εκείνη, αλλά με τον καιρό, ένα είδος ιδιωτικού ιδιολέκτου είχε δημιουργηθεί ανάμεσά τους και δεν χρειαζόταν πια να μιλάνε παρά ελάχιστα. Μια αδιόρατη αποξένωση είχε εγκατασταθεί ανάμεσά τους, που προερχόταν ίσως από μια μορφή αδικίας που υφίστατο Εκείνη και έριχνε τη σκιά της στη σχέση τους, χωρίς να την αναφέρουν ποτέ. Κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης, Εκείνος θα αναφέρει τυχαία ότι έχει αποκλείσει την ιδέα να κάνει παιδί καιρό πριν τη γνωρίσει, χωρίς να ρωτήσει πώς ένιωθε Εκείνη με αυτό. Όταν, σε μια άλλη στιγμή, Εκείνη τον ρώτησε πώς έβλεπε το κοινό τους μέλλον, της απάντησε ότι δεν ήθελε να αλλάξει τίποτα στη ζωή τους, απλώς θα περνούσε ο χρόνος και θα γερνούσαν μαζί.

Ίσως τότε Εκείνη να ένιωσε για πρώτη φορά ένα συναίσθημα ασφυξίας να την κατακλύζει. Η αγάπη τους υπήρχε και ήταν δυνατή, αλλά στα μάτια της Εκείνος τώρα φαινόταν σαν ένας άνδρας που αρνείται να μεγαλώσει και να αναλάβει τις ευθύνες της ενήλικης ζωής του, ένας άνδρας που ήθελε να παραμείνει παιδί. Ακόμα και η απόφασή του να γίνει συγγραφέας, τώρα έμοιαζε στα μάτια της σαν παράταση αυτής της παιδικής επιθυμίας για προστασία και απομόνωση, το παιχνίδι ενός παιδιού που έχει τη χαρά να εφευρίσκει πράγματα και μετά να κάνει και τους άλλους να τα πιστεύουν. Εκείνη ήξερε ότι, εάν το σχολίαζε, Εκείνος θα απαντούσε ότι όλα όσα κάνουμε στην ενήλικη ζωή μας είναι παράταση ή αποτέλεσμα αυτού που ήμασταν παιδιά...

Ο χωρισμός τους έρχεται ξαφνικά μαζί με ένα μικρό πουλί που μπαίνει από το ανοιχτό παράθυρο στο καθιστικό τους και πέφτει νεκρό, αφού πρώτα χτυπηθεί απεγνωσμένα στους τοίχους, προσπαθώντας να βρει το άνοιγμα που Εκείνος έφραζε άθελά του με το σώμα του. Το συμβάν ήταν για Εκείνη ένας οιωνός, η έκφραση του αδιεξόδου που βίωνε τόσο καιρό μέσα της, σάμπως Εκείνος άθελά του να της έφραζε την έξοδο προς την αληθινή ζωή. Αργότερα, την ίδια μέρα του ανακοινώνει, αυτό που προσπαθούσε από καιρό να του πει αλλά δεν έβρισκε τα λόγια ή το θάρρος, ότι θέλει να χωρίσουν...

Ο χωρισμός τους αφήνει και τους δυο διαλυμένους. Ωστόσο Εκείνη φεύγει και κοιτάει μπροστά....Μαζί της χάνεται και όλος αυτός ο οικείος κόσμος των ψιθύρων και των μικρών αστείων που είχαν δημιουργήσει και ήταν το καταφύγιό τους, απέναντι σε ένα παρόν που πότιζε τα πάντα... Εκείνος μένει πίσω και προσπαθεί να καταλάβει τους λόγους που την έκαναν να φύγει, κάνοντας μια αναδρομή στις αναμνήσεις του, σε αυτό που υπήρξε η κοινή τους ζωή για να εντοπίσει το σημείο ρήξης και να την πείσει να γυρίσει κοντά του.

...Μερικές φορές είχε την εντύπωση, από τη ρήξη τους και μετά, πως οι προσπάθειές του να καταλάβει αυτό τον χωρισμό και να τον αποδεχθεί ―που τον υποχρέωναν να επιστρέφει σε λεπτομέρειες της ιστορίας τους όπως αυτή― τον έκαναν να μοιάζει με ιατροδικαστή, κάποιον που προσπαθούσε να κάνει ένα νεκρό σώμα να «μιλήσει»· ίσως σε κάθε ερωτική ιστορία κατέληγε να γίνει έρευνα ή καλύτερα νεκροψία...

Ο Πατρίσιο Προν αποκαλύπτει τις διαφορές της γυναικείας και της ανδρικής ψυχής και ρίχνει φως στους βαθύτερους λόγους που διαλύθηκε μια ερωτική σχέση με προοπτική ζωής και μαζί τη διαβρωτική επιρροή που ασκεί στον έρωτα η πραγματικότητα της σημερινής εποχής. Ο συγγραφέας παρουσιάζει την ηρωίδα του δυναμική και επαναστατημένη, να ξέρει τι θέλει από τη ζωή και να μπορεί να το διεκδικήσει, δείχνει να υπερασπίζεται περισσότερο τη γυναικεία οπτική για τις σχέσεις και για τον κόσμο.

Θα κοπεί άραγε κάποια στιγμή ο ομφάλιος λώρος του έρωτα που τους ενώνει ακόμα ψυχικά, ή κάποτε θα ξανασυναντηθούν οι δρόμοι τους; Σε αυτό το κομμάτι θα παίξει πλέον ρόλο η τύχη και η μοίρα που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη ζωή των ανθρώπων. Ένα μικρό γλίστρημα και ο ομφάλιος λώρος που τους ενώνει ακόμα μπορεί να σπάσει για πάντα.

Παρακολουθούμε τώρα Εκείνον και Εκείνη να χάνονται μέσα στη δίνη της ζωής, να πλαισιώνονται από φίλες και φίλους που οι σύντομες ερωτικές τους ιστορίες τούς αφήνουν μετά από ένα διάστημα μόνους. Είναι η γενιά του Tinder, άνθρωποι που πειραματίζονται με τις σχέσεις και εξαλείφουν ο ένας τον άλλον με μια απλή κίνηση και σχεδόν όλοι καταλήγουν απογοητευμένοι και πληγωμένοι. Οι διευρυμένες δυνατότητες που υπόσχεται το διαδίκτυο για νέες γνωριμίες και σχέσεις, αποδεικνύονται του σωρού. Η τυποποιημένη γλώσσα που έχουν υιοθετήσει και οι φράσεις κλισέ, κάνουν τη συνομιλία να χάνει κάθε ουσία και βάθος. Παλιά στερεότυπα και προκαταλήψεις αναβιώνουν στις σχέσεις, μέσα από τα νέα ονόματα που τους δίνουν οι χρήστες, ενώ οι λέξεις έρωτας και αγάπη έχουν εξοβελιστεί από το λεξιλόγιό τους ως παλιομοδίτικες, παρότι κατά βάθος είναι το μόνο που αναζητούν. Επιπλέον, η προσφορά είναι τόσο συντριπτική που οποιαδήποτε επιλογή μοιάζει εκ των προτέρων λανθασμένη. Πίσω τους κρύβεται η τεράστια οικονομική δύναμη που έχουν αποκτήσει οι εταιρείες των τηλεπικοινωνιών, μια από τις πολλές εκφάνσεις ενός συστήματος που έχει ως μοναδικό σκοπό τη μεγιστοποίηση του κέρδους και προβάλλει τον άνθρωπο ως ένα ακόμα καταναλωτικό προϊόν. Το να βρεις μια αληθινή σχέση που να δημιουργήθηκε στο διαδίκτυο είναι τόσο πιθανό όσο και το να συναντήσεις μονόκερο, σχολιάζει σε κάποια στιγμή Εκείνη. Εκείνος και Εκείνη είχαν υπάρξει μονόκεροι, ο έρωτάς τους ήταν αυτό το σπάνιο είδος προς εξαφάνιση στη σημερινή εποχή.

Ο συγγραφέας ξεδιπλώνει καρέ-καρέ τις συνήθειες της εποχής και ασκεί δριμεία κριτική στη γενιά του που παρασύρεται χωρίς κριτική σκέψη από το θάμπος της νέας τεχνολογίας και χάνει τη μεγάλη εικόνα. Προσπαθεί να θυμηθεί πότε ήταν η τελευταία επαναστατημένη γενιά... Ακόμα και ο κόσμος των εκδόσεων στρεφόταν τώρα προς τα εμπορικά βιβλία και απέρριπτε την πρωτοτυπία και την ιδιαιτερότητα της καλής λογοτεχνίας, αν δεν ήταν εμπορική. Η εποχή που η τέχνη και η λογοτεχνία ήταν ένας τρόπος να κατοικηθεί ο κόσμος έχει προ πολλού παρέλθει...

Στη γραφή του Προν υπάρχει ένας υποδόριος ρομαντισμός, μια νοσταλγία για τις αυθεντικές αξίες που χάνονται. Έτσι δημιουργείται μια ατμόσφαιρα αγωνίας, μια άμεση ανάγκη να ανευρεθεί και να διασωθεί κάτι που είναι άκρως πολύτιμο και κινδυνεύει να πεθάνει για πάντα· ο έρωτας και η ποίηση χάνονται από τον κόσμο και ο κόσμος φαίνεται να χάνει την ομορφιά του. Όλα έχουν μια τραγικότητα που περνά απαρατήρητη, ασχολίαστη: το χάσμα της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, ο μολυσμένος αέρας με σκόνη και μόρια καπνού που κατά περιόδους προκαλεί ασφυξία στους κατοίκους της πόλης, δέντρα με σαθρές ρίζες που κινδυνεύουν να πέσουν με την πρώτη καταιγίδα γιατί το χώμα που τα κρατάει είναι λεπτό και από κάτω υπάρχουν μόνο σκουπίδια, η πνευματική και η οικονομική κρίση που έχει σαν αποτέλεσμα το κλείσιμο μαγαζιών και βιβλιοπωλείων, τα ελικόπτερα της αστυνομίας που περιπολούν τον ουρανό της πόλης και ο ολοκληρωτισμός που επιβάλλεται στο όνομα της ασφάλειας, με αφορμή τον φόβο που έχουν προκαλέσει οι τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη. Και όλα αυτά συνυπάρχουν μαζί με τα τεράστια επιτεύγματα του ανθρώπου στον τομέα της τεχνολογίας, που δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να βρίσκονται μέσα σε λίγες ώρες στην άλλη άκρη του κόσμου, να επικοινωνούν μέσα σε λίγες στιγμές με ανθρώπους που βρίσκονται στην άλλη άκρη της γης...

Στο κείμενό του Προν υπάρχουν συμβολισμοί τόσο διακριτικοί που γίνονται σχεδόν αόρατοι, καθώς χάνονται μέσα στην καθημερινότητα που περιγράφει. Τους προσπερνάς χωρίς να τους αντιληφθείς, αλλά μετά, όταν ολόκληρη η εικόνα επιστρέφει στο μυαλό, θυμίζουν αόριστα ένα παραμύθι ή ένα πίνακα ζωγραφικής που συμβολίζουν από μόνα τους κάτι και δίνουν βάθος στο κείμενο. Όπως όταν Εκείνος αποφασίζει να κόψει τις μισές σελίδες των βιβλίων τους, μία παρά μία, αφήνοντας τα μισά, χωρίς να βγάζουν νόημα, όπως το νόημα της ζωής τους που χάθηκε μετά το χωρισμό, ή όταν οι δυο τους διασχίζουν ένα μικρό δάσος κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας που θυμίζει το παραμύθι των Γκριμ, τον Χάνσελ και τη Γκρέτελ κάτω από έναν απειλητικό ουρανό. Το ότι δεν έχει δώσει ονόματα στους ήρωές του θα μπορούσε να είναι ένας ακόμα συμβολισμός· μέσα από αυτούς αναδύεται το διαχρονικό εκείνο λογοτεχνικό ζευγάρι που ο έρωτάς του απειλείται από τις συνθήκες της κάθε εποχής.

Μέσα στους επόμενους μήνες από τον χωρισμό τους, τα γεγονότα θα έχουν κάνει τον κύκλο τους και οι ήρωές του θα έχουν χάσει τις ψευδαισθήσεις τους. Όταν κάποια στιγμή συναντηθούν τυχαία μετά από μήνες σε μια καφετέρια στην παλιά γειτονιά τους, Εκείνος θα διαπιστώσει ότι η ζωή Εκείνης έχει πάρει μια νέα τροπή και ότι και η ίδια έχει αλλάξει και δείχνει ευχαριστημένη με αυτό. Εκείνος πάλι έχει βρει μόνος του και, δίχως να το έχει σκοπό, ένα είδος νηφαλιότητας στην οποία Εκείνη ήλπιζε για χρόνια δίχως να ξέρει πώς να την ορίσει και τι όνομα να της δώσει. Η νέα κατάσταση των πραγμάτων θα αλλάξει τη ζωή τους και θα δώσει άλλη τροπή στη σχέση τους. Την επαύριον, οι ήρωές του Προν θα λέγονται αλλιώς και ο αναγνώστης καλείται να ανακαλύψει το νέο τους όνομα.

Κατερίνα Τσιτσεκλή

 

* Ο Πατρίσιο Προν γεννήθηκε στο Ροσάριο της Αργεντινής το 1975 και σήμερα ζει και εργάζεται ως κριτικός λογοτεχνίας και συγγραφέας στη Μαδρίτη. Το έργο του έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από οκτώ γλώσσες και έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις. Το 2019 απέσπασε το Βραβείο Alfaguara καλύτερου μυθιστορήματος για το βιβλίο του Αύριο θα μας λένε αλλιώς.

 

Το ποίημα της Δευτέρας: "Δάκρυα οργής" του Νίκου Σουβατζή

Δάκρυα οργής

Πριν γίνει ποίημα

ήταν ένα άγριο άλογο

στην απέραντη στέπα

Πριν γίνει ποίημα

ήταν ένας ανυπότακτος λύκος

στο χιονισμένο δάσος

Πριν γίνει ποίημα

ήταν μια σελίδα

από ημερολόγιο

επαναστατικού πολέμου

Πριν γίνει ποίημα

ήταν αετοφωλιά

σε απόκρημνο γκρεμό

Πριν γίνει ποίημα

ήταν άνεμος

σε πανιά πυρπολικού

Πριν γίνει ποίημα

ήταν δάκρυα οργής

στα μάτια του ποιητή

Νίκος Σουβατζής

από την ποιητική συλλογή του Ανατολική περίπολος

Ποιητές και συνθέτες της Μεγάλης Εβδομάδας

Στα πρώτα χρόνια της εξάπλωσης του Χριστιανισμού, η Ανάσταση του Χριστού γιορταζόταν μαζί με το εβραϊκό Πάσχα, καθώς όμως ο Χριστιανισμός γινόταν κυρίαρχη θρησκεία, υπήρχαν πολλές αντιπαραθέσεις που οδήγησαν τελικά σε ξεχωριστό εορτασμό. Διαμάχες υπήρξαν και για το ποια μέρα ήταν πιο κατάλληλη, έως ότου επικράτησε η συνήθεια να γιορτάζουν την Ανάσταση την Κυριακή και όχι την Παρασκευή, ημέρα του πάθους του Χριστού, όπως επιθυμούσαν κάποιοι.

Το Πάσχα ήταν -και παραμένει- η πιο λαμπρή γιορτή του χριστιανικού εορτολογίου και λάμβανε χώρα σε μια εποχή του χρόνου όπου πραγματοποιούνταν η αναγέννηση της ζωής, μια εποχή με πολλούς συμβολισμούς από τα προϊστορικά χρόνια. Σύμφωνα με ένα αρχαίο Συριακό κείμενο των αρχών του τέταρτου αιώνα, που φέρει τον τίτλο «Η διδασκαλία των Αποστόλων», οι πιστοί ακολουθούσαν αυστηρή νηστεία από την Δευτέρα μέχρι την Πέμπτη του Πάσχα, τρώγοντας μόνο την ενάτη ώρα (προς το απόγευμα ) ψωμί και αλάτι,  ενώ τότε μόνο έπιναν νερό. Παρασκευή και Σάββατο δεν έτρωγαν τίποτε (nihil gu stantes).

Οι ύμνοι που ψάλλονταν την Μεγάλη Εβδομάδα ήταν έργο συλλογικό που αποκρυσταλλώθηκε στην διάρκεια των αιώνων. Οι ποιητές και οι συνθέτες που έφτιαξαν αυτούς τους ύμνους ήταν κατά βάση τα αδέλφια Ιωάννης Δαμασκηνός και Κοσμάς - Επίσκοπος Μαϊουμά, μιας πόλης της αρχαίας Φοινίκης. Άλλοι σημαντικοί συνθέτες τη μεγάλης εβδομάδας είναι η Κασσιανή, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Σωφρόνιος , ο Πατριάρχης Μεθόδιος, ο Μάρκος ο Επίσκοπος Υδρούντος (πόλης της Ιταλίας), καθώς και ο Ρωμανός ο Μελωδός αλλά και ο αυτοκράτορας Λέων ο Σοφός, ενώ πολλοί ύμνοι έχουν συντεθεί από άγνωστους ποιητές τα ονόματα των οποίων δεν διασώθηκαν. Ο Ιωάννης Ο Δαμασκηνός συνέθεσε τον κανόνα (βασικό ύμνο) της Μεγάλης Δευτέρας, ο οποίος κατά παράδοση αναφερόταν στην διάβαση των Εβραίων από την Ερυθρά Θάλασσα. Στον κανόνα αυτόν, φαίνεται η συνέχεια της καινούριας θρησκείας που πήρε ατόφια την Βίβλο των Εβραίων, ακολουθώντας μια παράδοση αιώνων:

Τω την άβατον κυμαινομένη θάλασσα θείω αυτού προστάγματι αναξηράναντι, και πεζεύσαι δι’αυτής , τον ισραηλίτην λαώ καθοδηγήσαντι, κυρίω άσωμεν ενδόξως γαρ δεδόξασται.

(Τον Κύριο μας που αποξήρανε την άβατη κυματισμένη θάλασσα με το θείο του πρόσταγμα, και καθοδήγησε τον λαό των Ισραηλιτών να την περάσει πεζός, ας Τον δοξάσουμε, γιατί κάθε τιμή του αξίζει.)

Επειδή η Μεγάλη Παρασκευή ήταν πολύ σημαντική για τους πιστούς, την μέρα αυτή ψάλλονταν οι πιο συγκινητικοί ύμνοι, όπως το ποίημα του Γεώργιου Ακροπολίτη (13ος αι) «Τον ήλιον κρυψαντα». Το ποίημα μάς έχει παραδοθεί με τον τίτλο «Carmen in magnum sabbatum- Στιχηρόν ψαλλόμενον τω αγίω και Μεγάλω Σαββάτω» και ψάλλεται μέχρι σήμερα, σύμφωνα με την παράδοση, κατά την διάρκεια της περιφοράς του επιταφίου, συνήθως στα μοναστήρια. Το κείμενο του ποιήματος προέρχεται από μια συγκλονιστική ομιλία του Επιφανίου επισκόπου Σαλαμίνος Κύπρου (4ος-5ος αιώνας) με τίτλο «Λόγος εις την θεόσωμον ταφήν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και εις τον Ιωσήφ τον Αριμαθαίας», όπου χρησιμοποιείται επαναλαμβανόμενα η φράση «δος μοι τούτον τον ξένον». Οι στίχοι έχουν ως εξής:

Τον ήλιον κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας και το καταπέτασμα του ναού διαρραγέν τω του Σωτήρος θανάτω ο Ιωσήφ θεασάμενος, προσήλθε τω Πιλάτω και καθικετεύει λέγων∙ Δος μοι τούτον τον ξένον, τον εκ βρέφους ως ξένον ξενωθέντα εν κόσμω. Δος μοι τούτον τον ξένον, ον ομόφυλοι μισούντες θανατούσιν ως ξένον. Δος μοι τούτον τον ξένον, ον ξενίζομαι βλέπειν του θανάτου το ξένον. Δος μου τούτον τον ξένον, όστις είδε ξενίζειν τους πτωχούς και τους ξένους. Δος μοι τούτον τον ξένον, ον Εβραίοι τω φθόνω αποξένωσαν κόσμω. Δος μοι τούτον τον ξένον,ίνα κρύψω εν τάφω ος ως ξένος ου έχει την κεφαλήν που κλίνη… Και τούτοις τοίνυν τοις λόγοις δυσωπών τον Πιλάτον ο ευσχήμων λαμβάνει του Σωτήρος το σώμα , ο και φόβω εν σινδόνι ενειλήσας και σμύρνη κατέθετο εν τάφω…

(Ο Ιωσήφ, όταν είδε τον ήλιο να κρύβει τις ακτίνες του και το καταπέτασμα του ναού να σχίζεται με το θάνατο του Σωτήρα, επισκέφθηκε τον Πιλάτο και τον παρακαλεί με αυτά τα λόγια: Δος μου αυτόν τον ξένο, ο οποίος από βρέφος ζούσε σ’ αυτόν τον κόσμο αποξενωμένος και περιπλανώμενος. Δος μου αυτόν τον ξένο, τον οποίο μισώντας οι ομόφυλοι του θανατώνουν θεωρώντας τον ξένο. Δος μου αυτόν τον ξένο, του οποίου το παράδοξο βλέποντας νιώθω παράξενα. Δος μου αυτόν τον ξένο, ο οποίος ξέρει να φροντίζει του φτωχούς και τους ξένους. Δος μου αυτόν τον ξένο, τον οποίο οι Εβραίοι από φθόνο αποξένωσαν από τον κόσμο. Δος μου αυτόν τον ξένο, για να τον κρύψω στον τάφο, αφού ως ξένος δεν έχει πού ν ‘ ακουμπήσει την κεφαλή του… Και με αυτά τα λόγια παρακαλώντας τον Πιλάτο, ο άρχοντας Ιωσήφ λαμβάνει το σώμα του Σωτήρα. Αφού ευλαβικά το τύλιξε σε σεντόνι και το άλειψε αρώματα, το κατέθεσε στο τάφο…)

Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γινόταν ολονυκτία μέχρι τις τρεις το πρωί, όταν άρχιζαν να λαλούν τα κοκόρια (αλεκτροφωνία). Όλη τη νύχτα διαβάζονταν ευχές, προφητείες, το ευαγγέλιο και ψαλμούς με φόβο και τρόμο όπως σημειώνεται στα κείμενα.

Η ολονυκτία του Πάσχα τελείωνε με την Θεία Ευχαριστία, στην διάρκεια της οποίας άναβαν όλες οι καντήλες και ο ναός πλημύριζε από φως. Ένα ακόμα κείμενο που παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο γινόταν η "Πασχάλιος ακολουθία" είναι το περίφημο ποίημα του Μελίτωνα Σαρδέων (166-180) "Περί Πάσχα" ενώ,  σύμφωνα με τον Αστέριο τον Σοφιστή (337-341) που έζησε στη περιοχή της Αντιόχειας,  η νύχτα του Πάσχα είναι «φωτός πεπληρωμένη» και «αστραπής φαεινοτέρα». 

Την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, όταν πια ο Χριστιανισμός είχε γίνει το επίσημο δόγμα της αυτοκρατορίας, η γιορτή του Πάσχα τελούνταν με την μέγιστη δυνατή λαμπρότητα και οι λαμπάδες πυρός φώτιζαν όλο τον τόπο, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά σε κάποια πηγή «ως λαμπάς ημέρας τηλαυγεστέραν την μυστικήν διανυκτέρευσιν επιτελείσθαι». Η φωταγώγηση που ήταν το χαρακτηριστικό της ημέρας, φαίνεται και στους ύμνους που ακούγονται μέχρι σήμερα το βράδυ της ανάστασης. Η σύνθεση πολλών από τους ωραιότερους ύμνους της ανάστασης είναι έργο των ετεροθαλών αδερφών Ιωάννη Δαμασκηνού και Κοσμά Μαϊουμά. Ο πατέρας τους. Ιωάννη Σέργιος Μανσούρ, υπουργός οικονομικών του χαλίφη των Αράβων, είχε υιοθετήσει τον Κοσμά που αναδείχτηκε σε έναν από τους κορυφαίους υμνογράφους του Βυζαντίου. Τα δύο αδέρφια ξεκίνησαν να συνθέτουν τον κανόνα της Αναστάσεως και, όταν ο Κοσμάς άκουσε το «Νυν πάντα πεπλήρωνται φωτός», αναπήδησε από τη χαρά του δεχόμενος αμέσως να χρησιμοποιείται το χαρούμενο κείμενο του αδελφού του αντί για το δικό του, που μιλούσε για την κάθοδο του Ιησού στον Άδη. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός εμπνεύστηκε αυτόν τον φωτεινό ύμνο κλεισμένος μέσα σε κάποια σπηλιά, όπου ασκήτευε. Εκεί βρέθηκε σε έκσταση, σύμφωνα με την παράδοση, βλέποντας σε όραμα το φως για το οποίο μιλά στον κανόνα. Τα λόγια προέρχονται από έναν Πανηγυρικό λόγο του Γρηγόριου του Θεολόγου, που τα προσάρμοσε κατάλληλα ο Ιωάννης, ώστε να βγει ένα λαμπρό αποτέλεσμα:

Νυν πάντα πεπλήρωνται φωτός, ουρανός τε και γη και τα καταχθόνια, εορταζέτω γουν πάσα κτίσις την έγερσιν Χριστού, εν ή εστερέωται.

(Τα πάντα σήμερα είναι γεμάτα από το φως της Ανάστασης, ο ουρανός η γη κι ο Άδης. Όλη η κτίση ας πανηγυρίσει του Χριστού την Ανάσταση, με την οποία η πίστη είναι σφαλισμένη.)

Αύτη η κλητή και αγία ημέρα, η μία των Σαββάτων, η βασιλίς και κυρία, εορτών εορτή, και πανήγυρις εστί πανηγύρεων, εν η ευλογούμεν Χριστόν εις τους αιώνας.

(Αυτή η επίσημη και άγια μέρα, η πρώτη της εβδομάδος, η βασίλισσα όλων των ημερώ, η γιορτή η πιο μεγάλη απ’ τις γιορτές και η πανήγυρις η πιο μεγάλη απ’όλες τις πανηγύρεις, κατά τη οποία ευλογούμε αιώνια τον Χριστό.)

Καθαρθώμεν τας αισθήσεις και οψόμεθα τω απροσίτω φωτί της αναστάσεως Χριστόν εξαστράπτοντα και χαίρετε φάσκοντα τρανώς ακουσόμεθα, επινίκιον άδοντες

(Με καθαρές τις αισθήσεις ας αντικρύσουμε μέσα στο απρόσιτο φως της Ανάστασης τον Χριστό ολόλαμπρο και θ’ ακούσουμε καθαρά να μας λέει, χαίρετε, καθώς θα ψάλουμε τον επινίκιο ύμνο. )

Η ενάτη ωδή του κανόνα προέρχεται από απόσπασμα ενός κειμένου του προφήτη Ησαΐα που διείδε τον ερχομό του Μεσσία:

Φωτίζου, φωτίζου η νέα Ιερουσαλήμ, η γαρ δόξα Κυρίου επί σε ανέτειλε. Χόρευε νυν και αγάλου Σιών, συ δε αγνή τέρπου Θεοτόκε, εν τη εγέρσει του τόκου σου.

(Φωτίζου, φωτίζου η νέα Ιερουσαλήμ, η Εκκλησία του Χριστού, γιατί σε σένα ανέτειλε σαν φως η δόξα του Κυρίου. Τώρα νέα Σιών χόρευε και γέμισε με αγαλλίαση. Και συ, αγνή Θεοτόκε, ευφραίνου για την ανάσταση του γιου σου.)

Το εκτυφλωτικό φως και η χαρά είναι τα κυρίαρχα στοιχεία των ακολουθιών που γιορτάζουν την Ανάσταση:

Σε την φαεινήν λαμπάδα, και Μητέραν του Θεού, την αρίζηλον δόξαν, και ανωτέραν πάντων των ποιημάτων, εν ύμνοις μεγαλύνομεν

(Εσένα Παναγία Παρθένε, που είσαι η φωτεινή λαμπάδα και Μητέρα του Θεού, εσένα που είσαι η μεγαλύτερη και πιο αξιοζήλευτη δόξα στον κόσμο, κι ανώτερη απ’όλα τα δημιουργήματα του Θεού, με ύμνους σε μεγαλύνουμε.)

Αναστάσεως ημέρα, και λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει, και αλλήλους περιπτυξώμεθα. Είπωμεν αδελφοί, και τοις μισούσιν ημάς∙ Συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει, και ούτω βοήσωμεν∙ Χριστός ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας, και τοις εν τοις μνήμασι, ζωήν χαρισάμενος .

(Ημέρα της Ανάστασης, ας λάμψουμε από χαρά για αυτή τη γιορτή. Αδέρφια ας αγκαλιαστούμε, κι ας πούμε σε όσους μας μισούν αγκαλιάζοντας ο ένας τον άλλο. Ας πούμε αδελφοί και σ’αυτούς που μας μισούν: συγχωρεμένα όλα να' ναι για χάρη της Ανάστασης∙ κι ας φωνάξουμε μ’όλη μας την ψυχή: ο Χριστός αναστήθηκε απ’ τους νεκρούς, πατώντας με τον θάνατο του τον θάνατο, και χαρίζοντας τη ζωή, σ’ όσους βρίσκοντταν στα μνήματα.)

Απόστολος Σπυράκης

Πηγές:

1. https://neospalamedes.blogspot.com/2015/04/il-troparion-dammi-questo-straniero-dos.ht
2. http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/papadopoulos_music_per3_2.html
3. http://www.apostoliki-diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=afier&NF=1&contents=contents_Easter.asp&main=Easter&file=10.htm
4. https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/09/carmen-in-magnum-sabbatum.pdf
5. https://orthodoxfathers.com/logos/Agion-Pascha-Agiou-Grigoriou-tou-Theologou
6. https://www.freemonks.gr/index.php?page=com&lang=1&id=147
7. http://www.orp.gr/wordpress/?p=77
8. http://www.imkby.gr/index.php/2013-01-24-14-25-55/imnoi-kai-texni/758-anastaseos-imera 

Καλό Πάσχα και καλή Ανάσταση σε όλους!

Ραντεβού στις 10 Μαΐου.